Pytania o kwestie spadkowe, w tym zachowek, pojawiają się na naszej ścieżce prawniczej regularnie.
Zgodnie z art. 991 k.c., zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek). Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę (art. 993 k.c.).
Zgodnie z art. 994 § 1 k.c., przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
Niestety, wbrew temu, co widać na pierwszy rzut oka w przepisie, po analizie orzecznictwa i doktryny, okazuje się, że niedoliczanie do spadku darowizn dokonanych 10 lat wstecz nie ma zastosowania do spadkobierców ani osób uprawnionych do zachowku.
„Kolejna kategoria darowizn niedoliczanych do substratu zachowku to darowizny dokonane przez spadkodawcę na więcej niż dziesięć lat przed jego śmiercią. Nie dotyczy to jednak wszystkich takich darowizn, co mogłoby sugerować niefortunne sformułowanie przepisu art. 994 § 1 k.c. w komentowanym zakresie. Co prawda pobieżna lektura tego unormowania prowadzić może do wniosku, że wszystkie darowizny dokonane ponad dziesięć lat przed śmiercią spadkodawcy nie będą zaliczone na poczet substratu zachowku, to jednak już uważna jego lektura musi prowadzić do odmiennych wniosków. Brak zaliczenia na substrat zachowku nie dotyczy bowiem wszystkich takich darowizn, a jedynie tych, które zostały dokonane na rzecz osób niebędących spadkobiercami lub uprawnionymi do zachowku. Pozostałe darowizny będą w związku z tym doliczane do substratu zachowku, bez względu na datę ich dokonania. Dotyczy to darowizn dokonanych na rzecz spadkobierców lub osób uprawnionych do zachowku”. (M. Fras, Komentarz do k.c., 2019).
Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku (art. 995 § 1 k.c.).
Istotne w tym kontekście jest również to, że jeżeli darowizna została dokonana wspólnie na rzecz małżonków, przy obliczaniu zachowku należy uwzględnić tylko połowę wartości majątku spadkowego (przypadającą na rzecz spadkobiercy).
Jak bowiem wskazuje się w orzecznictwie: „W sytuacji, w której spadkodawca - przed więcej niż dziesięciu laty przed śmiercią - uczynił darowiznę na rzecz uprawnionego do zachowku i na rzecz jego małżonka z zastrzeżeniem, że przedmiot darowizny wejdzie do majątku wspólnego obdarowanych, przy ustalaniu substratu zachowku należy doliczyć do wartości czystej spadku połowę wartości przedmiotu darowizny. Bezudziałowy charakter wspólności ustawowej nie może prowadzić do doliczenia wartości przysporzenia uzyskanego przez osobę niebędącą spadkobiercą ani uprawnioną do zachowku w drodze darowizny dokonanej przez spadkodawcę przed więcej niż dziesięciu laty. Przyjęcie odmiennego zapatrywania pozostawałoby w sprzeczności z treścią art. 994 § 1 k.c.” (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 maja 2017 roku, I CSK 512/16).